آسیاب بادی یا آسباد یکی از قدیمی ترین استفاده انسان از مزایای انرژی های تجدید پذیر به ویژه انرژی باد بوده است. پیشگامان این فناوری در جهان ایرانیان بوده اند که هنوز بقایای تاریخی ان در خراسان و افغانستان یافت می شود. این آسیاب بادی بر خلاف سایر آسیاب ها اروپایی یا توربین های بادی که می شناسید دارای پره های دایره ای نیستند و به صورت ایستاده(عمودی) طراحی شده اند.
قدیمیترین و مهمترین منبع مستند در زمینه سابقه آسیاب بادی در ایران، تاریخ ابن خلدون است. این منبع تاریخی سابقه آسیابهای بادی در ایران را به پیش از اسلام میرساند. در این منطقه در حدود ۴۰ عدد آسیاب وجود دارد که بر اساس شواهد موجود قدمت تاریخی آنها دست کم به ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد میرسد. در ادامه به معرفی دو نمونه آسیاب بادی که هنوز در ایران عزیزمان کار می کنند پرداخته می شود.
نَشتیفان یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در جنوب شرقی شهرستان خواف است. شهر نشتیفان درحاشیه جاده قاین واقع شده و دارای آسیابهای بادی قدیمی است که با نامِ آسبادهای نشتیفان، از باد صد و بیست روزه نیرو میگرفتند. آب و هوای بسیار گرم و خشک دارد و مردم نشتیفان بسیار مهمان نواز و مهمان دوست هستند دارای شهر زیر زمینی است که در گذشته از آن استفاده می شده است. یکی از معروف ترین مناطق نشتیفان که در پشت آسیاب های این شهر قرار گرفته قبرستان تاریخی و دیدنی آن است. شهر نشتیفان که آسیاب های بادی آن نیز به نام همین شهر معروف شده اند در جنوب خواف قرار گرفته است. در این منطقه باد های شدید و طوفان بسیاری می آید و اهالی روستا از این باد ها به خوبی استفاده کرده و از آن برای آسیاب بادی استفاده میکنند.
قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که محلی شده «نیش» کنایه از نیش کژدم که به وفور در نواحی گرم و خشک به خصوص نشتیفان یافت میشود و «تیفان» که محلی شده «توفان» یا همان وزش بادهای موسمی است که در تمام ایام سال این منطقه را به لحاظ موقعیت جغرافیایی ممتاز گردانده و ساکنین آن را چندین هزار سالیست به فکر تأسیس آسیاب بادی معروفش در جهت بهرهبرداری از این جریانات هوایی نموده اند.
آسیاب بادی یا آسباد یکی از سازههایی است که نشان میدهد بشر خود را با شرایط تطبیق میدهد. خراسان جنوبی به دلیل وزش بادهای ۱۲۰ روزه یکی از بهترین مکانها برای استفاده از انرژی باد است. آسباد، سازهای بادی است که در گذشته به منظور آسیاب کردن گندم به کار گرفته میشد و تا ۷۰ سال پیش در بیشتر منطقههای خراسان جنوبی به ویژه در شهر و بخشهای نهبندان به خاطر وجود بادهای ۱۲۰ روزه مورد استفاده بوده است. این آسیاب بادها برخلاف آسیاب گندم اروپایی که به صورت افقی طراحی شده محورهایی عمودی دارند. در گذشته در هر روستایی حداقل یک آسباد مشغول به کار بوده است. اگر از میانسالان این خطه هم سراغ بگیرید، برایتان از آسبادهایی میگویند که در تپهای کنار روستایشان مشغول به کار بوده است.
دو دیوار موازی به ارتفاع ۱۰ متر که به فاصله ۴ متری هم قرار دارند ساختمان عمومی آسیاب بادی را تشکیل میدهند، در قسمت شمالی این محفظه پرههای بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد میچرخند. چرخش پرهها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت در آورده و عملیات آسیاب کردن شروع میشود.
محور آسباد به شکل یک تیر ثابت به طول ۴ تا ۵ متر است که بر سطح آن شکافهایی مستطیل شکل به وجود آمده تا بازوها در آن قرار گیرند. بازو شامل چوبهای موازی است که تیرها را در یک حالت عمودی و در معرض باد نگه میدارند. سنگ آسیاب شامل دو سنگ هم اندازه مدور است که سنگ زیرین ثابت و سنگ فوقانی متحرک است. طبقه همکف آسخانه نیز شامل انبارهای نگهداری آرد و گندم و یک رشته پلکان منتهی به طبقه فوقانی است. آسیاب بادی به خاطر نوع کاربردی که داشتند، تزیین یا گچکاری خاصی در آنها دیده نمیشود.
مجموعه آسباد های خوانشرف، هم آکنون به مدد میراث فرهنگی دستی به سر و رویشان کشیده شده و یکی از آنها تا میزان خوبی مرمت شده است. یکی از اهالی روستا کلید ورود به دل این مجموعه زیبا را دارد که میتوانید با هماهنگی کوچکی نحوه کار آسیاب بادی را از نزدیک ببینید.
مقالات بیشتر در مورد توربین بادی
مقالات بیشتر در مورد انرژی تجدید پذیر
سازو کار حمایت از انرژی های تجدید پذیر